BELEEF TRADITIONEEL HOLLAND
Historie van de Zaanse Schans
‘De Saen anno 1850’
(Peter Sterkenburg – olieverf op paneel )
Leden van ‘Zaans Schoon’ in 1952, in het midden Frans Mars en geheel rechts Jaap Schipper – zonder deze visionairs zou er nooit een Zaanse Schans geweest zijn…
DE ‘SCHANS’
De herkomst van de naam
Het idee voor de Zaanse Schans ontstond in 1947. Door na-oorlogse vernieuwingsdrang dreigde de Zaanse houtbouw met z’n typische gevels, de makelaars en de getrapte wegen te verdwijnen.
Burgemeester Joris in ’t Veld kwam met het plan om historische huizen te verplaatsen. Architect Jaap Schipper tekende het ontwerp en vond de ideale locatie in de Kalverpolder en Frans Mars, onderwijzer en schilder van het beroemde molenpanorama, stelde de naam ‘Zaanse Schans’ voor.
Deze naam verwijst naar de ‘Kalverschans’, een zeshoekige ‘verschansing’ ofwel vesting, ter verdediging van het grondgebied.
Diederik Sonoy, door Willem van Oranje in 1572 benoemd tot gouverneur van Noord-Holland
Meer dan 400 jaar geschiedenis
De rijke geschiedenis van de Zaanse Schans gaat 400 jaar terug. De Oliemolen stamt uit 1609 en het oudste huis van het molendorp werd gebouwd in 1623.
Van oudsher hebben er een aantal molens gestaan aan de dijk waar nu de Zaanse Schans is, waarvan alleen Oliemolen ‘De Bonte Hen’ bewaard is gebleven. De eerste molen (‘De Huisman’) kwam in 1955 naar de Zaanse Schans. De eerste woning volgde een paar jaar later. Daarna ging het snel en in 1972 werd de Zaanse Schans officieel geopend door Koningin Juliana.
1962-01-10 – ZAANSE SCHANS – Polygoon nieuws
1965-09-01 – ZAANSE SCHANS – Polygoon nieuws
- De eerste woning op de Zaanse Schans in 1960, verderop staan molens ‘De Huisman’ en ‘De Kat’
- Opening in 1972 door koningin Juliana, met op de achtergrond ‘De Huisman’
OVER DE HOUTINDUSTRIE
Een van de grootste houthavens ter wereld
De Zaanstreek groeide na de uitvinding van de houtzaagmolen in 1592 uit tot een van de grootste houthavens ter wereld.
Het vlakke landschap, de ligging dichtbij Amsterdam en de goede vaarwegen boden daarvoor de ideale omstandigheden.
- In 1592 bracht Cornelis Cornelisz van Uitgeest in zijn molen ‘Het Juffertje’ een krukas aan, waardoor de draaiende beweging
van de wieken kon worden omgezet in een op- en neergaande beweging (zagen)… dit was een revolutionaire uitvinding! - Hout voor houtzaagmolen ‘Het Jonge Schaap’, links bovenin zijn de wieken en de kap van de molen nog net te zien…
De houthaven in Zaandam omstreeks 1900
Het hout werd van over de hele wereld
aangevoerd. Bijna alle huizen in de Zaanstreek
werden opgebouwd uit hout.
aangevoerd. Bijna alle huizen in de Zaanstreek
werden opgebouwd uit hout.
Er ontstond er een bloeiende scheepsbouw, met in het kielzog talloze zeilweverijen, smederijen en traankokerijen. Door de eeuwen heen bezochten keizer Napoleon (‘Sans Pareil’) en schilder Monet het gebied, net als Czaar Peter de Grote, die in 1697 logeerde in Zaandam om te leren over de scheepsbouw.
OVER DE ZAANSE HOUTBOUW
Historische panden en gevels
Alle houten huizen in de Zaanstreek dateren van ná 1578. In dat jaar staken de Spanjaarden op hun terugtocht uit Noord-Holland de Zaanse dorpen in brand. Het Zaanse houten huis is voortgekomen uit de prehistorische zaalhuizen; de buitenwanden van plaggen en gevlochten matten stonden toen geen hoogbouw toe.
Met de komst van de houtzaagmolens veranderde dat. De dragende stijlen verdwenen naar de zijkanten en zo ontstond een zogenaamd houtskelet, bestaande uit jukken en stijlen, met korbelen om de stabiliteit te verhogen. Tegen de wand (in het Zaans ‘weeg’) aan de buitenzijde van de constructie werd houten beplanking gespijkerd met taaie nagels, dit gebeurde ‘dakpansgewijs’; vandaar de naam ‘getrapte weeg’. Tot in 1900 werden ook stenen huizen rond zo’n houtconstructie gebouwd.
1500
1700
1720
1750
1790
Historisch zijn ook de Zaanse gevels zeer interessant. Vanaf 1500 evolueerden de gevels van een eenvoudige tuitgevel tot een sobere klokgevel, een meer uitgewerkte klokgevel met geometrische eindkrullen en daarna tot een klokgevel in Rococostijl met sierlijke eindkrullen en een kuif. In 1790 deed de pilastergevel z’n intrede. Nog steeds worden er huizen en molens aan het woon- en werkdorp toegevoegd, waarvan de laatste in 2015. Loop rond op de Zaanse Schans, vergelijk de historische bebouwing en bezoek de vele oude ambachten, aantrekkelijke restaurants, winkels en musea die de historie vertellen.
Over de molens
In totaal hebben er meer dan 1.200 molens in de Zaanstreek gestaan, waarvan 600 tegelijkertijd tijdens het hoogtepunt rond het jaar 1700. Bezoek bijvoorbeeld ‘De Huisman’ uit 1786, die in 1955 werd geplaatst op de schuur van ‘De Haan’. Het molenbord verwijst daarnaar, met de tekst ‘HIER KREEG EEN KIPPEVRIJER EEN HUISMAN TOT BERIJDER’. Andere historische molens op de Zaanse Schans zijn onder andere ‘De Kat’ (1646), ‘De Zoeker’ (1609) en ‘De Bonte Hen’ (1693).
De Zaanse Schans begin 1900…
De Zaanstreek rond 1900
Molens bepaalden rond 1900 nog het beeld op de rivieroevers en in de polder, maar hun dagen waren geteld. De afbraak ging zo snel, dat onderwijzer en schilder Frans Mars trachtte het tij te keren door in 1925 Vereniging ‘De Zaansche Molen’ op te richten om de nog overgebleven molens te bewaren voor de toekomst.
Vandaag de dag beheert deze vereniging 13 molens, waarvan ruim de helft bij de Zaanse Schans staat: zaagmolens, oliemolens, een verfmolen en een specerijenmolen… en aan de overkant van de Zaan een meelmolen. Verderop in de Zaanstreek zijn ook nog pelmolens, een slijpmolen en een papiermolen te vinden. Vroeger waren er nog vele andere soorten molens, waardoor de Zaanstreek destijds het grootste industriegebied ter wereld was.
Bezoek ons dorp in de Zaanstreek waar met de (zaag)molens de industrialisatie en de houtbouw begon. Zowel voor de huizen als voor de schepen van de VOC. Wandel langs de oudste en enige verfmolen ter wereld, waar je kunt bekijken hoe de verfstoffen voor Rembrandt’s verf werden- en worden gemaakt.